نقش تاریخ های محلی فارس در تدوین تاریخ اجتماعی دوره قاجار

برخی از آثار تاریخی هستند که مواد خام فراوانی برای تدوین تاریخ اجتماعی در اختیار پژوهشگر قرار می دهند و از این لحاظ دارای محتوای مناسبی می باشند که پژوهشگران با بررسی این منابع می توانند به نگارش تاریخ اجتماعی دست یابند. یکی از این نوع آثار، تاریخ های محلی می باشند. تاریخ های محلی دسته ای از منابع هستند که نویسنده ی آن ها به تاریخ یک شهر یا منطقه، محل و به طور کلی به یک منطقه جغرافیایی خاص و تعاملات مردم آن محل پرداخته است. با این وصف این آثار یکی از حوزه هایی هستند که در آن ها می توان حضور مردم و همه ی گروه های و اقشار جامعه را مشاهده نمود. در این گونه از تاریخ ها مردم در جایگاه خاصی قرار می گیرند و حضور و نقش ایشان در رویداد ها و حوادث مختلف نشان داده می شود. از این حیث تاریخ محلی می توانند منبع بسیار خوبی برای تدوین تاریخ اجتماعی باشند. در پژوهش حاضر نگارنده با گزینش چهار کتاب تاریخ محلی فارس به نام آثار جعفری، نزهت الاخبار، فارس-نامه ی ناصری و آثار عجم که در دوره ی قاجار نگارش یافته اند، سعی بر آن دارد تا از خلال روایت ها و داده های موجود در این تاریخ های محلی به تدوین تاریخ اجتماعی دوره ی قاجار بپردازد. جایگاه این منابع محلی در تدوین تاریخ اجتماعی به لحاظ پرداختن به مسائل جزئی و ورود به لایه های زیرین جامعه در خور توجه است. روش به کار رفته در این پژوهش توصیفی-تحلیلی می باشد.تاریخ محلی یکی از گرایش های تاریخ نویسی می باشد. در دوره ی قاجار نیز این نوع از تاریخ-نویسی مرسوم بوده است و مورخان به دستور شاه یا علاقه ی خویش به نگارش تاریخ محل و منطقه ی زندگی خویش می پرداختند. از آن جا که دوره ی قاجار یکی از برهه های زمانی حساس در تاریخ ایران بوده است در نگارش این نوع تاریخ ها نیز تغییراتی به وجود آمد. با افزایش سطح علمی و آگاهی های مردم دانش جغرافیا نیز رشد کرد و محلی نگاری نیز با این دانش پیوند خورد. محلی نویسان علاوه بر ثبت اطلاعات مربوط به زندگی مردم به موقعیت و پدیده های جغرافیایی محل خویش توجه نمودند و در آثار محلی خویش آن ها را نیز نگاشتند. در بیشتر آثار تاریخ نگارانه به ذکر حوادث و رویداد های سیاسی، احوال و اوضاع پادشاهان و فرمانروایان حکومتی پرداخته شده است. بیشتر این آثار توجه کمتری به تاریخ اجتماعی و زندگی طبقات فرودست جامعه کرده اند. در این پژوهش نگارنده سعی بر آن دارد با نگرش تازه به بررسی مباحث تاریخ اجتماعی، از لابه لای تاریخ های محلی بپردازد. در زمینه ی تاریخ محلی فارس نیز تاریخ های بسیاری نگاشته شده است. نویسندگان این آثار مباحث مختلفی را مطرح نموده اند که از خلال روایت های آن ها می توان اطلاعات متنوعی در رابطه با تاریخ سیاسی، حوادث و رویداد های طبیعی روابط حاکمان محلی با مرکز، همچنین روابط خانوادگی، شیوه های زندگی، آداب و رسوم و سایر مسائل دیگر را به دست آورد. چهار کتاب برجسته ی تاریخ محلی که در اواسط دوره ی قاجار در مورد فارس نوشته شده است که عبارتند از: فارس نامه ی ناصری از میرزا حسن حسینی فسایی، آثار عجم از فرصت الدوله شیرازی، آثار جعفری و نزهت الاخبار هر دو از میرزا جعفر خان خورموجی معروف به «وقایع نگار». نگارنده در این پژوهش نگاهی اجتماعی را دنبال می کند به این معنا که نظر وی، مبتنی بر محوریت مردم عادی جامعه و زندگی روزمره ی و حیات اجتماعی آن ها در دوره ی قاجار است.